Việc tìm hiểu quy trình vẽ Tranh sơn mài của một chất liệu, và chất liệu ở đây là sơn mài, thì ngoài việc biết các công đoạn từ lúc khởi đầu cho đến khi kết thúc có thể giúp người thưởng thức hình dung ra sự tác động của một chất liệu có ảnh hưởng như thế nào đến phong cách tạo hình.
Chất liệu trong hội họa cũng là một nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến nội dung của tranh, đó có thể là ý trong tranh, phong cách hay hình thức thể hiện.
Thao tác thực hiện một bức tranh sơn mài truyền thống sẽ phải tuân thủ những bước cơ bản như sau :
* Phác thảo bố cục tranh, * Phóng lớn phác thảo bằng kích thước tranh thật, * Lên vóc- hay vẽ trên vóc, * Mài-vẽ * Toát sơn và đánh bóng tranh.
Bước 1- phác thảo bố cục
Đưa ra ý tưởng và xác định hình dạng của sản phẩm lên giấy- đưa ra các giải pháp bố cục (xắp sếp) khác nhau về hình và màu bằng kích thước nhỏ để dễ điều chỉnh và từ đó tìm ra những giải pháp bố cục tốt nhất, đây là một công việc bắt buộc cho loại tranh có ý rõ ràng, cụ thể. Việc làm phác thảo kỹ lưỡng là một bước giúp cho công việc sau này được trôi chảy. Kèm theo những tính toán làm sao giảm chi phí mà đem lại hiệu quả cao nhất Hình thành phác thảo trắng đen và phác thảo màu (thường được vẽ bằng màu bột) dựa theo ý và đề tài. Với một nhà chuyên nghiệp, việc làm phác thảo trắng đen sẽ tạo nhiều thuận lợi hơn cho những bước sau này, bởi họ biết rằng hình và sắc độ là tối quan trọng. Các họa sỹ giàu kinh nghiệm có thể thực hiện bước này ở trong tâm trí.
Bước 2- phóng lớn phác thảo
Phóng lớn phác thảo là bước chuyển từ phác thảo nhỏ thành bức vẽ có kích thước tranh dự kiến (kích thước của vóc), người ta thường vẽ bằng than để dễ chỉnh sửa các chi tiết cho tranh thêm tinh tế. Phần này cũng rất quan trọng bởi khi vẽ trực tiếp lên vóc, chi tiết được vẽ trước, hay những gì cần rõ ràng, mạch lạc nhất sẽ được vẽ ở lớp đầu tiên. Người vẽ tranh cái khó nhất là phải vẽ đủ các chi tiết mà hơn cả phải truyền tải được tinh thần từ phác thảo lên tranh thuận với ý của mình.
Bước 3- lên vóc
Sau khi đã có bản vẽ phóng lớn với đầy đủ chi tiết bằng đúng với kích thước tranh, người ta vẽ sẽ vẽ tranh lên vóc. Và vì với sơn mài, các chi tiết cụ thể nhất, đúng nhất, đẹp nhất sẽ được vẽ ở những lớp đầu tiên và đây là điều làm nên sự khác biệt giữa cách vẽ sơn mài với các chất liệu khác, cũng có thể xem là một quy trình ngược- là điều mà chủ yếu dẫn đến những hạn chế, cản trở chính trong việc phổ biến chất liệu này. Thao tác trên vóc gồm các bước tuần tự sau đây: * Đầu tiên- cẩn vỏ trứng, ốc, xà cừ…: Còn gọi chung là công đoạn cẩn trứng. * Tiếp theo là vẽ nét: là công đoạn tiếp theo- Các đường nét, các chi tiết cụ thể nhất thường được vẽ bằng sơn đen. * Cuối cùng là vẽ màu: sơn ta trộn với son hoặc phẩm màu (bao gồn cả việc xử lý bạc) được vẽ trực tiếp và vẽ phủ lên những lớp cẩn trứng hay nét đen đã vẽ trước đó. Bước tiếp theo là vẽ nét: Người ta can nét bằng phấn từ bản phác thảo phóng lớn để lọc lấy bộ công – tua của hình đưa lên vóc. Vẽ nét là một trong những bước góp phần tạo nên sự thành công của một bức tranh sơn mài. Nét trong sơn mài là để giữ hình, hỗ trợ tối đa cho hình trong trường hợp màu và sắc độ có sự chênh lệch không lớn giữa các mảng hình.
Bước 4 – Đây là công đoạn mài – vẽ:
Đây là công đoạn bắt buộc đối với sơn mài truyền thống, mài tranh bằng nước với giấy nhán, độ nhán của giấy ngày càng giảm theo quá trình hoàn tất một sản phẩm sơn mài. Bức tranh, sau khi đã được vẽ đủ tối thiểu là ba lớp màu còn xử lý bạc và một lớp màu phủ cuối cùng, chờ khô, sẽ đem mài với giấy nhám và nước, các lớp màu và hình sẽ dần hiện ra cùng với các chi tiết. Kỹ thuật của người mài tranh cũng là người tìm ra tương quan của tranh nên đến đâu là vừa, việc dừng lại hay mài tiếp biết thổi hồn vào bức tranh tùy thuộc vào con mắt ngắm của người mài nên công đoạn này có tên “mài – vẽ” là vì thế.
Bước 5- Bước cuối cùng của công đoạn tạo nên bức tranh sơn mài.
Toát sơn: Là từ chuyên môm chỉ việc phủ thật đều một lớp sơn chín (pha loãng với dầu hỏa) lên toàn bộ mặt tranh, tỉ lệ pha tùy theo kinh nghiệm vẽ, nên pha thật loãng nếu tranh đã có tương quan tốt- độ sáng tối vừa đủ, sau đó ủ chờ khô để đánh bóng. Đánh bóng: là công đoạn cuối của việc vẽ tranh- với tranh có kích thước nhỏ có thể dùng lòng bàn tay (với tranh lớn dùng vải bằng sợi coton mềm hoặc bông gòn) miết nhanh và mạnh lên mặt tranh.
Tuy nhiên, cách đánh bóng cụ thể tùy theo sở thích và kinh nghiệm. Đánh bóng không đơn thuần chỉ để cho tranh có độ bóng mà chính là nhằm tạo một lượng nhiệt nhỏ thông qua ma xát giúp cho các lớp màu tan chảy và hòa quyện, như vậy, sẽ cho tranh trong mặt (tranh có độ sáng, trong trẻo) và sâu màu.
Nói cho cùng, người nào đã thân thiết với sơn ta, biết quý vẻ đẹp đặc trưng của nó thì sẽ không bao giờ có thể làm khác đi được. Đó là vẽ và mài, điều này chỉ có người trực tiếp vẽ và vẽ đủ nhiều mới cảm nhận được.